Zaburzenia poznawcze (chemobrain) - przyczyny, objawy i leczenie

Osoby chore na nowotwory często mówią że dostrzegają u siebie  luki w pamięci, problemy z koncentracją, trudności w robieniu kilku rzeczy na raz, uczucie dezorientacji, ogólne wydłużenie czasu realizowania zadań. Takie objawy mogą mieć podłoże genetyczne ale też mogą być powikłaniem leczenia onkologicznego. Lekarze zjawisko to określili jak zaburzenie poznawcze.

Co to jest chemobrain?

Zaburzenia poznawcze (chemobrain) to wynik silnej chemioterapii, z jakim musi się borykać wielu pacjentów toczących walkę z nowotworem. Decyzja o leczeniu poprzez chemioterapię jest oczywista, ale wiąże się ona z licznymi skutkami ubocznymi, o których rzadko się mówi.
Niektóre z tych skutków ubocznych to zaburzenia zdolności poznawczych, problemy z koncentracją, a nawet zaniki pamięci. Problemy te składają się na zespół zaburzeń określany właśnie jako chemobrain.
Nad zjawiskiem tym od lat prowadzone są badania mające przybliżyć wiedzę o skutkach chemioterapii osobom poddającym się tego typu leczeniu.
Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że osoba, która wygrała walkę z rakiem ma przed sobą kolejną bitwę do stoczenia. Musi bowiem stawić czoła fizycznym i psychicznym skutkom chemioterapii.

Skąd się bierze zaburzenie poznawcze (chemobrain)?

Zaburzenia poznawcze u pacjentów onkologicznych nie mają jednej wspólnej przyczyny. Można natomiast te przyczyny podzielić na trzy grupy:

• cytokiny;
• genetyczne;
• hormonoterapia.

Nie są poznane dokładne przyczyny występowania zaburzeń poznawczych po chemioterapii, ale przede wszystkim wskazuje się na cytokiny. Białka te są odpowiedzialne za funkcjonowanie komórek nerwowych i glejowych, regulują też poziom neuroprzekaźników, takich jak dopamina i serotonina, które są niezbędne do funkcji poznawczych.
Wiele badań wykazało, że chemioterapia podwyższa poziom cytokin, takich jak TNF-α, IL-6, IL-8, IL-10 i MCP-1 i zmiany te są większe u pacjentów, którzy doświadczają zaburzeń poznawczych. Podwyższony poziom prozapalnej cytokiny IL-6, obserwowany u pacjentek leczonych na raka piersi koreluje z obniżonym funkcjonowaniem poznawczym. Pacjenci, którzy otrzymują immunoterapię składającą się z interleukiny-2 lub interferonu-alfa często mają takie objawy jak obniżona szybkość przetwarzania informacji, pogorszenie zdolności przestrzennych i innych procesów poznawczych. Badania na zwierzętach wykazały, że po podaniu leku, który zwiększa poziom TNF-α, podwyższony poziom tej cytokiny jest obecny w hipokampie (struktura odpowiadająca za pamięć) i w korze mózgowej (odpowiada za złożone procesy myślowe).
Pomimo wielu badań, które wskazują na korelację poziomu cytokin z pogorszeniem funkcjonowania, nie wiadomo wciąż jaki mechanizm sprawia, że cytokiny doprowadzają do pogorszenia pamięci, koncentracji i innych objawów.
Określenie „chemobrain” może być mylące, ponieważ nie jest wywoływane jedynie chemioterapią. Zaburzenia poznawcze występują również u pacjentów leczonych hormonoterapią, którą stosuje się m.in. u chorych z rakiem piersi lub prostaty.
Estrogen i testosteron pełnią rolę neuroprotekcyjną, dlatego też leki, które obniżają poziom tych hormonów doprowadzają do pogorszenia funkcjonowania poznawczego.
U niektórych pacjentów ryzyko wystąpienia zaburzeń poznawczych jest większe, u innych mniejsze. Bardziej narażone są osoby, u których wyjściowy poziom funkcjonowania poznawczego jest niższy, np. osoby starsze lub z niskim wykształceniem.
Znaczenie mają też predyspozycje genetyczne. Osoby z allelem E4 apoliproteiny E (ten sam, który zwiększa ryzyko choroby Alzheimera) z większym prawdopodobieństwem doznają zaburzeń poznawczych w wyniku leczenia onkologicznego. Wśród innych genów, które mogą mieć znaczenie wymienia się gen kodujący BDNF oraz gen kodącujy COMT. BDNF bierze udział w funkcjach naprawczych neuronów, natomiast COMT reguluje poziom katecholamin, m.in. dopaminy.
Zaburzenia poznawcze mogą być też wywołane stresem, jaki towarzyszy chorobie nowotworowej i jej leczeniu. Stres, depresja, czy zmęczenie mogą bezpośrednio wpływać na odczucie pogorszenia funkcjonowania, ale dzieje się to również pośrednio, poprzez zwiększenie poziomu cytokin, wywołane stresem.

Jakie objawy osłabienia funkcji poznawczych zgłaszają najczęściej pacjenci?

 Pacjenci leczeni onkologicznie bardzo często zgłaszają objawy osłabienia funkcji poznawczych. Wśród nich są:

• luki w pamięci – zapominanie nazw, faktów, które zwykle pamięta się z łatwością; trudności w przypominaniu sobie imion, dat, konkretnych wydarzeń; zapominanie powszechnych słów – wrażenie, że „ma się słowo na końcu języka”;
• problemy z koncentracją – trudności w skupieniu się na wykonywanej czynności; męczliwość uwagi; łatwe rozpraszanie się;
• trudności w robieniu kilku rzeczy na raz – kłopoty w utrzymaniu wielozadaniowości i skutecznym robieniu kilku czynności jednocześnie, np. gotowanie obiadu i rozmawianie przez telefon;
• ogólne wydłużenie czasu realizowania zadań – wydłużenie czasu reakcji, ale też trudności w organizacji i planowaniu; odczuwalne wolniejsze myślenie i przetwarzanie informacji;
• uczucie dezorientacji i „przymglenia”.

Chemobrain ma zwykle dość łagodny charakter, a jego objawy są często zauważalne dla pacjenta w o wiele większym stopniu niż dla jego otocznia. Zaburzenia są zdecydowanie nasilone w trakcie leczenia przeciwnowotworowego i ulegają wygaszeniu po jego zakończeniu. Przyjmuje się, że nawet do 70% pacjentów może odczuwać pewne osłabienie funkcji poznawczych w czasie leczenia, a do 30% również nawet kilka lat po zakończeniu terapii.
Omawiane objawy, pojawiają się szczególnie często u pacjentów leczonych na raka piersi – zaburzenia zgłasza około 40% pacjentek wieku premenopauzalnym, raka jajnika, prostaty i na inne nowotwory narządów płciowych, a także u pozostałych pacjentów leczonych wysokimi dawkami cytostatyków

Czy u pacjentów onkologicznych ​​​leczy się zaburzenia poznawcze?

Zaburzenia poznawcze u pacjentów onkologicznych są schorzeniem, które się leczy. W chorobie wykorzystuje się farmakoterapia jak i postępowanie niefarmakologiczne

Postępowanie niefarmakologiczne
Działania te są obecnie najczęściej zalecane:

• sporządzanie zapisków w kalendarzu – zapisywanie ważnych wydarzeń i spraw do załatwienia pozwala uporządkować działania i zmniejszyć lęk oraz poczucie bezradności;
• korzystanie z pomocy bliskich – chodzenie na wizyty lekarskie z osoba bliską daje pewność, że (najlepiej przygotowane wcześniej pytania) zostaną zadane lekarzowi i wszystkie zalecenia lekarza zostaną zapamiętane;
• regularny wysiłek fizyczny – może poprawić samopoczucie fizyczne i zmniejszyć stałe poczucie zmęczenia. Dowiedziono także korzystny prewencyjny i terpeutyczny wpływ wysiłku fizycznego na chemobrain;
• ćwiczenie umysłu – zalecane są wszelkie zadania intelektualne. Warto pamiętać aby nie były zbyt łatwe i zbyt powtarzalne (często tak jest z krzyżówkami) lub zbyt trudne (będzie to rodzić frustracje i zniechęcać do ćwiczeń);
• wartościowa jest nauka języków obcych;
• Zachowywanie codziennej rutyny – te same codzienne czynności pozwalają skupić się na nich lepiej;
• dobry sen i odpoczynek – zachowywanie prawidłowej higieny snu może okazać się jednym z najważniejszych zaleceń – badania pokazują, że sen zbyt krótki lub złej jakości wpływa na pogorszenie funkcji poznawczych;
• różnorodność w diecie – chodzi nie tylko o obecność warzyw i owoców (polifenole, antyoksydanty), ale także o unikanie diet eliminacyjnych lub monodiet.
  Farmakoterapia zaburzeń poznawczych
  Obecnie nie ma jednoznacznych dowodów na skuteczność jakiejkolwiek pojedynczej metody terapeutycznej (farmakologicznej lub innej) w leczeniu zaburzeń funkcji poznawczych po chemioterapii.
  Dość dobrą skuteczność udowodniono w przypadku leków stymulujących, przede wszystkimmetylofenidatu.
  Istnieją wyniki potwierdzające skuteczność inhibitorów cholinesterazy (a dokładnie donepezilu) w omawianym wskazaniu. Donepezil pozytywnie wypadł w badaniach dotyczących zaburzeń funkcji poznawczych u pacjentów po radioterapii guza mózgu, a także w innych badaniach klinicznych, co pozwala myśleć, że może być skuteczny w przypadku zaburzeń funkcji poznawczych wywołanych uszkodzeniem hipokampa związanych z nowotworem lub leczeniem przeciwnowotworowym.
  Badania dotyczące memantyny są bardzo nieliczne i nie pozwalają sądzić, że jej stosowanie przyniesie jednoznaczną korzyść -w jednym z badań udowodniono, że stosowanie memantyny u pacjentów z guzami (wtórnymi) mózgu, u których stosowano napromienianie całego mózgu daje efekt prewencyjny.
  Substancją, której skuteczności w omawianym wskazaniu nie udowodniono (a raczej udowodniono, że jest nieskuteczna) jest ginkgo biloba. Także stosowanie erytropoetyny nie wydaje się być skuteczne w przypadku chemobrain.
  Na koniec warto podkreślić, że wiele z opisanych tu objawów może być oznaką zaburzeń nastroju (takich jak depresja), a nie chemobrain. W takich wypadkach skuteczne będą leki przeciwdepresyjne.
  Nie istnieją leki przeciwdepresyjne dedykowane omawianej tu grupie chorych. Jeśli jednak ekstrapolujemy wyniki badań prowadzonych na grupie pacjentów z depresją, u których dominują zaburzeniami koncentracji/pamięci itp. to wartościowym rozwiązaniem może okazać się wortioksetyna. W badaniach na myszach, którym podawano 5-fluorouracyl udowodniono także pewien neuroprotekcyjny wpływ fluoksetyny na komórki hipokampa

Gdzie w Warszawie znajdę bardzo dobrego psychoonkologa?

Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie to przychodnia onkologiczna, w której działa Poradnia Zdrowia Psychicznego. Pracuje w niej bardzo dobry psychoonkolog.

W celu umówienia się na konsultację u chemioterapeuty, onkologa, skontaktuj się z placówką Onkolmed Lecznica Onkologiczna pod numerem telefonu: +48222902337

Źródła:
https://pieknoumyslu.com/chemobrain-chemioterapia-mozg/
https://neuroskoki.pl/zaburzenia-poznawcze-po-chemioterapii/
https://www.zwrotnikraka.pl/chemobrain-zaburzenia-mozgu-po-chemii/
http://psychiatriaonkologiczna.pl/chemobrain-czyli-chemioterapia-a-pamiec/