Nowotwory endokrynologiczne i zaburzenia hormonalne: objawy, diagnostyka i leczenie

Układ dokrewny (endokrynny) to sieć gruczołów produkujących hormony, które regulują metabolizm, wzrost, reprodukcję i inne procesy w całym organizmie. Nowotwory endokrynologiczne powstają w komórkach tych gruczołów i często zaburzają wydzielanie hormonów – mogą powodować objawy nadmiaru lub niedoboru hormonów. Przykładem są dziedziczne zespoły MEN (mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej): w MEN1 dominuje rozwój guzów przytarczyc, przysadki i trzustki, a w MEN2 – głównie rdzeniasty rak tarczycy i guzy chromochłonne nadnerczy. W tekście opisujemy wszystkie główne typy tych nowotworów i towarzyszących im zaburzeń hormonalnych.

Guzy przysadki mózgowej

Przysadka mózgowa kontroluje wiele hormonów (prolaktynę, somatotropinę, ACTH itp.). Gruczolaki przysadki mogą wydzielać nadmiar hormonów (czynne) lub nie (nieczynne). Objawy zależą od rodzaju wydzielanego hormonu:

• Prolaktinoma: nadmierna produkcja prolaktyny prowadzi do zaburzeń miesiączkowania u kobiet, mlekotoku, niepłodności oraz zmniejszenia libido u mężczyzn.

• Guz produkujący GH (somatotropinę): powoduje akromegalię – przerost kości dłoni, stóp, łuków brwiowych i żuchwy, nadmierne pocenie, bóle stawów.

• Guz produkujący ACTH: wywołuje zespół Cushinga – otyłość tułowia, osteoporozę, cukrzycę, nadciśnienie.

• Guzy nieczynne hormonalnie: mogą dawać objawy uciskowe: bóle głowy oraz zaburzenia widzenia (np. niedowidzenie połowiczne przy ucisku nerwów wzrokowych).

Diagnostyka: Do potwierdzenia rozpoznania wykonuje się badania krwi oceniające poziom hormonów (np. prolaktyny, IGF-1, kortyzolu z dobowej zbiórki moczu) oraz test hamowania (np. hamowanie glukozą). Podstawową metodą obrazową jest rezonans magnetyczny przysadki. Badania w kierunku guza przysadki (hormonalne i obrazowe) oferuje Poradnia Endokrynologii Onkolmed (konsultacje prowadzą doświadczeni endokrynolodzy). Jeśli guz wymaga leczenia chirurgicznego, interweniuje endokrynolog lub neurochirurg; w terapii mogą też uczestniczyć radioterapeuta i onkolog kliniczny.

Leczenie: Leczeniem z wyboru prolaktinomy jest farmakoterapia agonistami dopaminy (np. bromokryptyną), co często normalizuje poziom prolaktyny i zmniejsza guz. Guzy wydzielające GH/ACTH standardowo operuje się (np. przez dostęp przezklinowy do przysadki). W zaawansowanych lub nawracających przypadkach może być potrzebna radioterapia przysadki. Leczenie jest dobierane indywidualnie przez zespół endokrynologów i onkologów.

Nowotwory tarczycy

Rak tarczycy najczęściej objawia się jako twardy guz szyi wyczuwalny palpacyjnie. W początkowym stadium często nie daje innych objawów, co sprawia, że bywa wykrywany przy rutynowym badaniu lub badaniu USG tarczycy. Objawy: typowym objawem jest spoisty, pojedynczy guzek na szyi (czasem powiększonego całego gruczołu). Niekiedy pojawia się powiększenie węzłów chłonnych szyjnych. W cięższych przypadkach mogą wystąpić duszność, chrypka czy trudności w połykaniu (spowodowane uciskiem na tchawicę lub przełyk). Specyficznych hormonów tarczycy rak zwykle nie wydziela (poza rzadkim rakiem rdzeniastym – MTC).

Diagnostyka: Diagnostyka obejmuje USG tarczycy z oceną struktury węzłów chłonnych (dostępne m.in. w Onkolmed), pomiar TSH i innych hormonów tarczycy, a przede wszystkim biopsję cienkoigłową (FNA) z oceną cytologiczną guza. W przypadku podejrzenia raka rdzeniastego oznacza się kalcytoninę (markera MTC). W onkologii tarczycy stosuje się także scyntygrafię izotopową (oceniającą wychwyt jodu) czy PET-CT w bardziej zaawansowanych przypadkach. Do diagnostyki genetycznej u pacjentów z MTC i podejrzeniem MEN2 wykorzystuje się badanie mutacji w genie RET.

Leczenie: Standardowym leczeniem większości raków tarczycy (np. brodawkowatego lub pęcherzykowego) jest całkowite lub subtotalne usunięcie tarczycy (tyreoidektomia) wraz z usunięciem powiększonych węzłów chłonnych szyi. W wielu przypadkach stosuje się po operacji terapię jodem radioaktywnym (I-131) w celu zniszczenia pozostałych komórek nowotworu. Po terapii pacjent wymaga suplementacji lewotyroksyną (hormony tarczycy). W Onkolmed pacjenci mogą skorzystać z endokrynologa onkologicznego i medycyny nuklearnej (np. dr Malgorzata Czetwertyńska i dr Aneta Fiderkiewicz), a w razie potrzeby zabiegu – z chirurga endokrynologicznego (dr Jacek Gałczyński) i radioterapeuty. W zaawansowanych postaciach raka rdzeniastego tarczycy (MEN2) stosuje się także leki celowane (inhibitory kinaz tyrozynowych, np. wandetanib).

Objawy raka tarczycy to m.in. spoisty guz szyi, powiększone węzły chłonne szyjne, nagły wzrost wola, pojawienie się duszności lub chrypki. Wykrycie choroby we wczesnym stadium daje blisko 90% szans na wyleczenie, dlatego ważne jest wykonanie USG i ewentualnej biopsji w przypadku podejrzenia zmiany.

Nowotwory przytarczyc

Objawy: Nowotwory przytarczyc (najczęściej gruczolaki przytarczyc) powodują nadprodukcję parathormonu i hiperkalcemię. Typowe objawy hiperkalcemii to przewlekłe zmęczenie i osłabienie mięśni, bóle kostne i złamania (nadmiar wapnia z krwi do kości), a także wzmożone pragnienie i wielomocz (kamienie nerkowe). Mogą wystąpić dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego – nudności, wymioty, zaparcia, a także stany splątania i zaburzenia pamięci. W zaawansowanych przypadkach może pojawić się guz szyi (jeśli przytarczyca urosła na tyle, że jest wyczuwalna) lub chrypka.

Diagnostyka: W badaniach laboratoryjnych stwierdza się podwyższone stężenie wapnia we krwi przy jednocześnie wysokim PTH. Wykonuje się badanie USG szyi oraz scyntygrafię Tc-99m-MIBI (przytarczyc) w celu lokalizacji zmiany. W Onkolmed dostępne są badania krwi (hormony), markery nowotworowe i USG węzłów szyi. Zaawansowane techniki obrazowe (TK, PET) wykonuje się we współpracy z ośrodkami partnerskimi.

Leczenie: Leczeniem z wyboru jest operacyjne usunięcie guza przytarczyc (parathyroidektomia), przeprowadzane przez doświadczonego chirurga endokrynologicznego. Po operacji ustępują objawy hiperkalcemii. W przypadkach niekwalifikujących się do zabiegu lub w przewlekłej hiperkalcemii stosuje się farmakoterapię: bisfosfoniany (by chronić kości) oraz kalcymimetyki (np. cinacalcet), które hamują wydzielanie parathormonu.

Nowotwory nadnerczy

Guzy kory nadnerczy

Zmiany w korze nadnerczy mogą być czynne hormonalnie lub utajone. Objawy: Hormonalnie czynne guzy najczęściej wywołują zespół Cushinga – charakterystyczne są otyłość centralna (tłuszcz gromadzi się w okolicach twarzy, karku i tułowia), pełny „księżycowaty” wygląd twarzy, zaniki mięśni kończyn, czerwone szerokie rozstępy skórne, trądzik i wzmożone owłosienie typu męskiego u kobiet (hirsutyzm). Wiele osób cierpi na leczenie oporne nadciśnienie tętnicze i cukrzycę z powodu nadmiaru glikokortykosteroidów. Mogą też wystąpić zmiany skórne (zaczerwienienia, siniaki) oraz objawy neuropsychiatryczne (drażliwość, depresja). Rzadziej, przy guzach produkujących androgeny, pojawiają się maskulinizacja i utrata cykli miesiączkowych u kobiet. Guzy korowe często nie wydzielają hormonów – wtedy są wykrywane przypadkowo w badaniach obrazowych (tzw. „incydentalny guzek”).

Diagnostyka: Podstawą jest ocena czynności hormonalnej – pomiar kortyzolu (np. test hamowania deksametazonem), aldosteronu (w podejrzeniu zespołu Conna) i androgenów. Badaniem obrazowym z wyboru jest tomografia komputerowa (TK) jamy brzusznej – pozwala ocenić wielkość i charakter zmiany (łagodny vs. potencjalnie złośliwy). USG jamy brzusznej często wykrywa guzy nadnerczy przypadkowo, ale do pełnej oceny wykonuje się TK, a w razie potrzeby rezonans magnetyczny (MRI) z oceną zawartości lipidów. Jeśli charakter guza pozostaje niejasny, stosuje się badania funkcjonalne medycyny nuklearnej – scyntygrafię z izotopami (np. NP-59 dla zmiany kory) oraz PET (np. z ^18F-FDG lub PET-Ga68 znacznikami somatostatyny).

Leczenie: W przypadku guzów kory nadnerczy leczeniem podstawowym jest adrenalektomia (usunięcie nadnercza) – operację wykonują wyspecjalizowani chirurdzy onkologiczni. W zaawansowanych rakach kory nadnerczy stosuje się chemioterapię wielolekową (np. z połączeniem platyny) z dodaniem mitotanu – leku toksycznego dla kory nadnerczy. Radioterapia zewnętrzna jest stosowana paliatywnie przy nieradykalnych zabiegach lub przerzutach. Po usunięciu nadnerczy (lub w ciężkiej niewydolności nadnerczy) pacjent wymaga dożywotnio substytucji glikokortykoidów (kortyzol) i czasem mineralokortykoidów.

Guzy chromochłonne (pheochromocytoma, paraganglioma)

Guzy chromochłonne rozwijają się z komórek rdzenia nadnerczy (lub pozanadnerczowych zwojów współczulnych) i wydzielają katecholaminy (adrenalinę, noradrenalinę). Objawy: Typowym objawem jest napadowe lub stałe silne nadciśnienie tętnicze, często z towarzyszącymi bólami głowy, kołataniem serca, nadmiernym poceniem się i uczuciem lęku. Czasem pojawiają się drżenia, sinica (bladolenie skóry), duszność czy arytmia. W niektórych przypadkach parazyki mogą być bezobjawowe i wykrywane przypadkowo przy obrazowaniu.

Diagnostyka: Podejrzenie potwierdza oznaczenie metanefryn (w osoczu lub dobowej zbiórce moczu). Badania obrazowe obejmują MRI lub TK nadnerczy. Ponadto wykonywane są badania izotopowe – scyntygrafia ^123I-MIBG oraz scyntygrafia receptorów somatostatynowych (np. z octreotydem) – pomagające zlokalizować guza chromochłonnego.

Leczenie: Przed operacją niezbędne jest wprowadzenie leków alfa-adrenergicznych (np. fenoksybenzamina) w celu stabilizacji ciśnienia. Po odpowiednim przygotowaniu chirurg usuwa guz nadnercza. U chorych z zespołem MEN2 (dziedzicznie obciążonych guzem chromochłonnym) zaleca się profilaktyczne usunięcie tarczycy (ze względu na ryzyko MTC) w jednym czasie z resekcją nadnerczy.

Nowotwory trzustki (guzy endokrynne trzustki)

W trzustce mogą rozwijać się guzy wysp trzustkowych (tzw. guzy neuroendokrynne trzustki – NET). Najczęstsze to insulinoma i gastrinoma, ale spotykane są też VIPoma, glukagonoma, somatostatynoma czy nieaktywne NET. Objawy: Zależą od wydzielanego hormonu. Insulinoma powoduje nawracające epizody hipoglikemii – objawy takie jak silne pocenie, osłabienie, splątanie i nagły głód po posiłku. Gastrinoma (zespół Zollingera-Ellisona) objawia się nawracającymi wrzodami żołądka i biegunką. VIPoma powoduje wodnistą biegunkę, odwodnienie i obniżone stężenie potasu. Glukagonoma daje charakterystyczną wysypkę (tzw. erythema necrolyticum migrans), cukrzycę i utratę masy.

Diagnostyka: Konieczne są testy czynnościowe (np. test obciążenia glukozą dla insulinoma, oznaczenie gastryny). Badania obrazowe obejmują USG jamy brzusznej i tomografię/trzepacz magnetyczną trzustki. Często używa się również endoskopowej ultrasonografii (EUS). Dodatkowo ocenia się markery specyficzne: 5-HIAA (metabolit serotoniny) w moczu, chromograninę A we krwi.

Leczenie: Leczeniem z wyboru jest chirurgiczne usunięcie guza. W przypadku insulinoma powoduje to wyleczenie choroby. W objawowych NET stosuje się farmakoterapię – analogi somatostatyny (octreotyd, lanreotyd) łagodzą objawy hormonalne. W wymagających przypadkach stosuje się terapię celowaną (inhibitory kinaz m.in. sunitinib, everolimus) lub chemioterapię. W każdym przypadku leczenie prowadzi interdyscyplinarny zespół endokrynologów, onkologów i chirurgów.

Rakowiaki i inne nowotwory neuroendokrynne

Rakowiaki (guzy carcinoid) to typ NET zazwyczaj zlokalizowany w przewodzie pokarmowym lub płucach. Objawy: Często małe i wolno rosnące, ale mogą wydzielać serotoninę i inne mediatory prowadząc do zespołu rakowiaka. Objawy zespołu rakowiaka to napadowe zaczerwienienie twarzy i górnej części ciała (tzw. flush) – szczególnie po stresie, alkoholu czy pikantnym jedzeniu, przyspieszone bicie serca, nadmierne pocenie się i zawroty głowy. Występuje przewlekła wodnista biegunka (u 30–80% chorych) prowadząca do odwodnienia i spadku masy ciała. Możliwe są także duszność, świsty oddechowe i duszność. Objawy pojawiają się epizodycznie pod wpływem czynników takich jak alkohol, pokarmy bogate w tyraminę czy niektóre leki.

Diagnostyka: Podstawą jest oznaczenie kwasu 5-HIAA w moczu (metabolit serotoniny) oraz chromograniny A. Dokładne obrazowanie guza obejmuje scyntygrafię receptorów somatostatynowych (SRS, np. izotopowy octreoscan) oraz PET z Ga-68-markowanymi analogami somatostatyny. Tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny pozwalają lokalizować pierwotne guzy i przerzuty.

Leczenie: Jeśli to możliwe, stosuje się resekcję chirurgiczną guza. W przypadku przerzutów lub niewielkich guzów funkcjonalnych leczenie polega na stosowaniu analogów somatostatyny, które łagodzą objawy hormonalne i hamują wzrost guza. Dla przerzutów stosuje się również terapię radioizotopową (PRRT – terapię peptydami receptorowymi, np. ^177Lu-dotatate) oraz leki celowane (everolimus, sunitinib).

Zespoły MEN1 i MEN2

Zespoły MEN to dziedziczne predyspozycje do wielu nowotworów endokrynnych. W MEN1 najczęściej występują guzy przytarczyc, przysadki i trzustki (głównie endokrynne). Objawy to więc połączenie nadczynności przytarczyc, akromegalii/prolaktynemi lub hormonozależnych objawów ze strony trzustki. W MEN2A/2B występuje medullary thyroid carcinoma (rak rdzeniasty tarczycy), guz chromochłonny nadnerczy oraz czasem pierwotna nadczynność przytarczyc. W diagnostyce MEN kluczowa jest genetyka – badanie mutacji MEN1 lub RET, a także badania przesiewowe: oznaczanie kalcytoniny, metanefryn, PTH u nosicieli. Leczenie MEN polega na wczesnym rozpoznaniu i usunięciu wszystkich zajętych narządów (np. profilaktyczna tyreidektomia w MEN2) oraz długoterminowej obserwacji wielospecjalistycznej.

Diagnostyka nowotworów endokrynologicznych

Nowotwory endokrynologiczne diagnozuje się przy użyciu szeregu badań. Podstawą są badania biochemiczne i hormonalne: oznaczenie hormonów produkowanych przez dany gruczoł (np. TSH, T3, T4, kortyzol, aldosteron, parathormon) oraz markerów nowotworowych (np. kalcytoniny, chromograniny A). Istotne są także testy funkcjonalne (np. test hamowania deksametazonem).

Obrazowanie: W zależności od lokalizacji wykonuje się USG narządów (wątroby, nerek, tarczycy, jamy brzusznej) – Onkolmed oferuje m.in. USG jamy brzusznej i tarczycy oraz badanie węzłów chłonnych szyi. Do pełnej oceny nowotworu stosuje się obrazowanie TK lub MRI narządów (np. mózgu przy guzach przysadki, jamy brzusznej przy nadnerczach czy trzustce). Dla guzów chromochłonnych i NET ważne są badania scyntygraficzne: scyntygrafia ^123I-MIBG pozwala wykryć guzy chromochłonne nadnerczy, a scyntygrafia receptorów somatostatynowych lub PET-Ga68 uwidacznia guzy NET w całym organizmie.

Badania specjalistyczne: Endoskopowa biopsja guzów tarczycy czy jelit (w razie podejrzenia rakowiaka) daje rozpoznanie histopatologiczne. Badania genetyczne (np. mutacji MEN1 czy RET) wykonuje się u pacjentów z podejrzeniem zespołu dziedzicznego. Onkolmed dysponuje szerokim wachlarzem badań laboratoryjnych i genetycznych, co pozwala na kompleksową ocenę pacjenta.

Leczenie nowotworów endokrynologicznych

Chirurgia onkologiczna: Jest podstawowym sposobem leczenia wielu guzów endokrynnych (np. leczenie raka tarczycy, gruczolaków przysadki, guzów nadnerczy czy NET trzustki polega na resekcji chirurgicznej). Wybór zabiegu zależy od lokalizacji i typu guza. Zabiegi wykonują doświadczeni chirurdzy onkologiczni i endokrynologiczni (m.in. dr Jacek Gałczyński).

Farmakoterapia: Stosuje się leki specyficzne dla typu guza. Np. prolaktinoma leczymy agonistami dopaminy, insulinoma – glukozą/diazoksydem, a ostre ataki kryz nadczynności nadnerczy – dożylnymi sterydami. Dla niektórych nowotworów hormonalnie czynnych używa się analogów somatostatyny (octreotyd, lanreotyd) łagodzących objawy hormonalne. W przewlekłych przypadkach MMA stosowane są także leki takie jak kalcymimetyki (uważające PTH przy przytarczycach) czy bisfosfoniany (ochrona kości w hiperkalcemii).

Terapia celowana i hormonalna: W leczeniu zaawansowanych nowotworów endokrynnych wykorzystuje się leki ukierunkowane molekularnie. Przykłady to inhibitory kinaz tyrozynowych (np. sunitinib, everolimus dla raków neuroendokrynnych, sorafenib/lencatinib dla raka tarczycy) czy nowe monoklonalne przeciwciała. U pacjentów z zaawansowanym rakiem kory nadnerczy stosuje się chemioterapię z mitotanem. Radiojodoterapia (podawanie kapsułek z I-131) jest powszechną metodą w terapii uzupełniającej raka tarczycy po wycięciu gruczołu. Radioterapia zewnętrzna wykorzystana jest w leczeniu guzów trudno dostępnych chirurgicznie lub jako terapia paliatywna przerzutów.

Specjaliści Onkolmed i leczenie w naszej placówce

W Onkolmed Lecznica Onkologiczna funkcjonuje interdyscyplinarny zespół zajmujący się nowotworami endokrynologicznymi. W Poradni Endokrynologii Onkologicznej pracują doświadczeni specjaliści, np. dr n. med. Małgorzata Czetwertyńska (endokrynologia i medycyna nuklearna) oraz lek. med. Aneta Fiderkiewicz (endokrynologia). Chirurgię endokrynologiczną prowadzą lekarze tacy jak lek. med. Jacek Gałczyński (chirurgia onkologiczna/chirurgia endokrynologiczna). Pacjentom z guzami hormonalnymi opiekę zapewniają także onkolodzy kliniczni (kończą chemioterapię i leczenie systemowe) oraz radioterapeuci (planują radioterapię w wskazaniach). Dzięki współpracy różnych specjalistów, włącznie z endokrynologami dziecięcymi czy lekarzami medycyny nuklearnej, oferujemy kompleksowe leczenie – od diagnostyki, przez operacje, terapie radioizotopowe czy leczenie celowane.

Zapraszamy do Onkolmed

Pacjenci z podejrzeniem nowotworu endokrynologicznego mogą umówić się na konsultację w Onkolmed Lecznica Onkologiczna – oferujemy pełny zakres badań diagnostycznych i leczenie nowoczesnymi metodami. Konsultacje endokrynologiczne prowadzone są w Onkolmed pod opieką wykwalifikowanych specjalistów. Zachęcamy do kontaktu – jesteśmy przygotowani, aby pomóc pacjentom w każdym wieku.

Źródła: W treści wykorzystano najnowsze zalecenia i opracowania kliniczne (m.in. podręczniki onkologiczne, bazy PubMed/NCI), a także informacje z serwisu Onkolmed oraz innych źródeł medycznych. Artykuł ma charakter edukacyjny i informacyjny, ułatwiając pacjentom zrozumienie objawów, diagnostyki i leczenia nowotworów hormonalnych.