Zaburzenia hormonalne a rak prostaty – rola hormonów, diagnostyka i leczenie

Rak prostaty (gruczołu krokowego) to drugi co do częstości nowotwór złośliwy u mężczyzn. Jego rozwój silnie zależy od hormonów płciowych – przede wszystkim androgenów. Testosteron, główny hormon męskich jąder, oraz jego aktywna forma dihydrotestosteron (DHT) stymulują wzrost komórek prostaty i mogą napędzać rozwój komórek nowotworowych. Nadmierna stymulacja receptorów androgenowych prowadzi do niekontrolowanego wzrostu gruczołu krokowego. Z drugiej strony hormony żeńskie, przede wszystkim estrogeny, także mogą wpływać na prostatę – ich nadmiar przy niewystarczającym poziomie progesteronu może nasilać zmiany rozrostowe, choć w mężczyzn efekt ten jest słabszy niż u kobiet. W praktyce klinicznej dużą uwagę zwraca się na równowagę między testosteronem a estrogenami – ich zaburzenia (np. w przebiegu otyłości czy zaburzeń metabolicznych) mogą pośrednio wpływać na ryzyko raka prostaty.

Hormonalne zaburzenia, takie jak przewlekły nadmiar androgenów czy brak równowagi między hormonami płciowymi, uznaje się za jeden z czynników ryzyka raka prostaty. Rak stercza zalicza się do nowotworów hormonozależnych – oznacza to, że guzy prostaty potrzebują androgenów do wzrostu. W praktyce klinicznej w terapii raka prostaty często stosuje się obniżanie poziomu hormonów płciowych lub blokowanie ich receptorów, co potwierdza zasadność tej zależności. Mimo że przyczynowość jest skomplikowana (badania nie potwierdziły jednoznacznie, że wysoki poziom testosteronu z osobna zwiększa ryzyko), to wiadomo, że rak prostaty reaguje na leczenie obniżające androgeny. Uważa się, że pacjenci z rakiem prostaty często mają względnie niskie stężenie testosteronu, ale podwyższone wartości FSH – co może być markerem zaawansowania choroby.

Diagnostyka hormonalna przy podejrzeniu raka prostaty

W diagnostyce raka prostaty kluczową rolę odgrywa badanie palcem przez odbytnicę (per rectum), ultrasonografia i przede wszystkim oznaczenie markera PSA (antygenu sterczowego). Obok nich wykonuje się często badania krwi hormonalnych, aby ocenić funkcjonowanie osi przysadka-jądra (np. oznaczenie testosteronu całkowitego i wolnego, estradiolu, prolaktyny, hormonu luteinizującego – LH i folikulotropowego – FSH). Oznaczenie poziomu testosteronu pomaga wykryć ewentualny niedobór androgenów czy hipogonadyzm, co może mieć znaczenie przy objawach klinicznych (zmęczenie, spadek libido) i przed terapią hormonalną. Z kolei LH i FSH pozwalają stwierdzić, czy ewentualny niski testosteron wynika z przyczyny śródmózgowej (niedobór gonadotropin) czy pierwotnie z jąder. Choć same pomiary hormonów nie służą jako testy przesiewowe na raka prostaty, to informacje hormonalne pomagają zrozumieć stan metaboliczny pacjenta i dobrać terapię. W praktyce, przy podejrzeniu raka prostaty urolodzy zlecają także pełen panel badań krwi – badania wątrobowe, nerkowe, a także lipidy czy glukozę, by ocenić ogólny stan pacjenta przed leczeniem.

Hormonoterapia raka prostaty – leczenie hormonalne

Hormonoterapia (leczenie hormonalne) jest podstawowym sposobem terapii zaawansowanego raka prostaty. Celem jest maksymalne ograniczenie działania androgenów na komórki nowotworowe – poprzez zmniejszenie produkcji hormonów lub zablokowanie receptorów androgenowych. Najprostsza metoda to orchiektomia – chirurgiczne usunięcie jąder, gdzie wytwarzana jest większość testosteronu. Zabieg ten gwałtownie obniża poziom androgenów (testosteronu i DHT) i zazwyczaj powoduje wyhamowanie wzrostu guza. Jako mniej inwazyjną alternatywę stosuje się leki LHRH agonistów/antagonistów (np. goserelinę, leuprorelina), które medycznie wywołują efekt kastracji: obniżają wytwarzanie testosteronu przez jądra do poziomu „kastracyjnego”. Podanie tych leków powoduje stopniowe spadek T do bardzo niskiego poziomu. W początkowej fazie podawania agonisty LHRH może wystąpić krótkotrwały wzrost testosteronu (tzw. efekt „flare”), dlatego zwykle równolegle podaje się antyandrogen (np. bikalutamid) lub stosuje się antyandrogen na początku terapii, by zapobiec nasileniu objawów.

Antyandrogeny to grupa leków blokujących receptor androgenowy na powierzchni komórek prostaty. Do starszych należą flutamid, bikalutamid, nilutamid – podaje się je doustnie, często łącząc z LHRH analogiem. Nowe leki (enzalutamid, apalutamid, darolutamid) są bardziej selektywne i mogą być stosowane w opornym na kastrację raku prostaty (CRPC), zarówno w chorobie uogólnionej, jak i przedwcześnie nawracającej po leczeniu miejscowym. Inhibitory 5α-reduktazy (finasteryd, dutasteryd) zmniejszają konwersję testosteronu do DHT i bywają stosowane w profilaktyce BPH, jednak w leczeniu raka mają ograniczoną skuteczność. Współcześnie w terapii zaawansowanego raka prostaty powszechne jest też stosowanie abirateronu – inhibitora cytochromu P450 17α, który blokuje syntezę androgenów w nadnerczach i guzach prostaty. Tak więc nowoczesna hormonoterapia łączy różne strategie: wyłączenie produkcji androgenów (chirurgia lub farmakologia) i blokowanie ich działania (antyandrogeny, inhibitory syntezy). Niestety, u większości pacjentów po pewnym czasie rozwija się oporność na leczenie hormonalne (rak hormonooporny – CRPC), wymagająca dalszych metod terapeutycznych.

Znaczenie wczesnego wykrywania i markery nowotworowe

Wczesne wykrycie raka prostaty znacząco poprawia rokowania. Podstawowym markerem jest PSA (prostate-specific antigen) – białko wytwarzane przez komórki prostaty. Regularne badania PSA pomagają wychwycić raka na wczesnym etapie, gdy choroba jest nadal utajona. Wynik PSA powyżej normy budzi podejrzenie (choć podwyższony PSA może też oznaczać łagodny rozrost lub zapalenie prostaty). Między innymi dlatego w ramach diagnostyki ocenia się także stosunek PSA wolnego do całkowitego (fPSA/tPSA) – niski udział fPSA jest bardziej specyficzny dla raka prostaty niż łagodnego przerostu. Takie nowoczesne metody diagnostyczne (np. oznaczanie frakcji PSA) pozwalają lepiej ocenić ryzyko nowotworu i uniknąć zbędnych biopsji. Do wczesnych zmian zalicza się także obrazowe badania przesiewowe – np. USG transrektalne lub rezonans (MRI) – szczególnie u mężczyzn z podwyższonym PSA.

Znaczenie mają też inne markery hormonalne. Chociaż LH i FSH nie są typowo badane w przesiewie raka prostaty, to ich podwyższone stężenia mogą wskazywać na zaawansowaną chorobę. W badaniach klinicznych pacjenci z rakiem prostaty mieli wyższe stężenia FSH i jednocześnie niższe testosteronu niż ci z łagodnym przerostem. Monitorowanie tych hormonów może więc pośrednio świadczyć o prognozie choroby. W Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie dostępne są kompleksowe badania diagnostyczne – poza oznaczeniem PSA można wykonać panel hormonalny (testosteron całkowity, wolny, LH, FSH, estradiol) oraz EKG czy badania obrazowe. Profilaktycznie warto co roku skonsultować się z urologiem i wykonać test PSA – szczególnie mężczyźni po 50. roku życia oraz z grupy ryzyka (np. z obciążeniem rodzinnym) powinni monitorować stan prostaty. W razie wątpliwości lekarze Onkolmed mogą zlecić „badania hormonalne” uzupełniające diagnostykę albo skierować do poradni endokrynologicznej.

Nowoczesne metody leczenia raka prostaty w Polsce

W Polsce dostępne są wszystkie standardowe metody leczenia raka prostaty, zarówno miejscowe, jak i systemowe. Do leczenia miejscowego niskiego/średniego ryzyka należą: radykalna prostatektomia (laparotomiczna lub laparoskopowa – m.in. techniką robotyczną Da Vinci) oraz radioterapia (czynnikami zewnętrznymi lub brachyterapią). Onkolmed we współpracy z ośrodkami w Warszawie umożliwia konsultacje z doświadczonymi chirurgami urologami, a także oferuje zaawansowaną radioterapię – w tym nowoczesne techniki obrazowania MRIgRT obniżające toksyczność napromieniania. W przypadkach, gdy leczenie miejscowe jest niewystarczające lub przeciwwskazane, stosuje się hormonoterapię (ADT) oraz kolejne linie terapii systemowej. W Polsce refundowane są nowoczesne leki hormonalne trzeciej generacji (enzalutamid, abirateron, apalutamid), a także klasyczna chemioterapia.

W leczeniu uogólnionego raka prostaty stosuje się chemioterapię – przede wszystkim docetaksel, który jest standardem I linii w przerzutowym, kastracyjnym raku prostaty. Onkolmed oferuje chemioterapię prowadzoną przez doświadczonych onkologów – m.in. prof. Pawła Wiechno, który specjalizuje się w chemioterapii nowotworów urologicznych. W niektórych przypadkach dostępne są także nowe terapie biologiczne i immunologiczne. Przykładowo trwają badania nad terapią izotopami promieniotwórczymi PSMA (np. ^177Lu-PSMA) w zaawansowanym raku prostaty – metoda ta jest stopniowo wprowadzana w Polsce w ośrodkach wysokospecjalistycznych. Dodatkowo coraz częściej stosuje się skojarzenia terapii – np. radioterapia uzupełniająca po prostatektomii, czy łączenie ADT z leczeniem celowanym – co poprawia skuteczność leczenia. Warto też wspomnieć o profilaktycznych lekach prewencyjnych: inhibitory 5-alfa-reduktazy (finasteryd, dutasteryd) mogą obniżać ryzyko rakowych zmian w prostacie u mężczyzn z wysokim PSA i łagodnym przeroście.

Nowoczesne metody obejmują także zaawansowane technologie chirurgiczne – poza klasyczną prostatektomią w Warszawie wykonywane są operacje robotyczne Da Vinci oraz laparoskopowe o wysokiej precyzji. Wprowadza się też terapie ablacyjne (HIFU, krioterapia) jako alternatywę dla starszych pacjentów z wczesnym rakiem niskiego ryzyka. Szeroko dostępne są badania genetyczne (np. predyspozycje BRCA/PARP) i programy leczenia celowanego u chorych z charakterystycznymi mutacjami. Podsumowując, pacjenci w Polsce mogą korzystać z nowoczesnych terapii przeciwnowotworowych – chirurgii, napromieniania, farmakologii (hormonoterapia, chemioterapia, terapie ukierunkowane). Wielu pacjentów konsultuje się w Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie, gdzie pracuje zespół specjalistów oferujących te nowoczesne formy leczenia.

Badania i konsultacje dostępne w Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie

Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie-Ursynowie dysponuje pełnym zakresem badań i konsultacji przydatnych w diagnostyce raka prostaty. Pacjenci mogą wykonać badanie PSA oraz jego frakcji wolnej (fPSA) we własnym laboratorium klinicznym ośrodka, co umożliwia wczesne wykrycie i różnicowanie zmian w gruczole. Ponadto oferowane są: USG układu moczowego (w tym przezodbytnicze), biopsja fuzyjna prostaty (pod kontrolą MRI i USG), badanie palpacyjne prostaty, a także badania laboratoryjne krwi (morfologia, markery nowotworowe, badania hormonalne: testosteron, LH, FSH itp.), badanie moczu i EKG przed terapią. Onkolmed udostępnia także konsultacje stomatologiczne i kardiologiczne w ramach kompleksowej opieki.

Dla pacjentów ważny jest szeroki wybór poradni specjalistycznych. W Onkolmed działają: Poradnia Nowotworów Układu Moczowego (urologia onkologiczna dla dorosłych i dzieci), Poradnia Endokrynologii (m.in. dr Małgorzata Czetwertyńska, specjalistka medycyny nuklearnej), Poradnia Radioterapii, Poradnia Chemioterapii i Poradnia Urologii Dziecięcej. Pracownia ultrasonografii Onkolmed wykonuje USG jamy brzusznej i układu moczowego, co pozwala na ocenę wielkości prostaty i okolicznych węzłów. Onkolmed realizuje również programy profilaktyczne i badania przesiewowe – mężczyźni mogą skorzystać z badań podstawowych i rozszerzonych, a pacjentów od 45. roku życia zachęca się do wykonania bezpłatnego badania PSA oraz porady urologa w ramach programu profilaktyki NFZ.

Specjaliści Onkolmed w leczeniu raka prostaty

W Onkolmed Lecznica Onkologiczna pacjentami z rakiem prostaty opiekuje się multidyscyplinarny zespół lekarzy. Doświadczeni urolodzy – np. dr hab. n. med. Roman Sosnowski oraz lek. med. Robert Bakuła – prowadzą diagnostykę i operacje prostaty. Urolodzy wykonują także zabiegi laparoskopowe i biopsje fuzyjne. Onkolodzy kliniczni i chemioterapeuci (m.in. prof. dr hab. Paweł Wiechno, dr n. med. Mateusz Dąbkowski) koordynują leczenie systemowe – dobierają schematy hormonoterapii i chemioterapii. W Onkolmed dostępni są także radioterapeuci (dr Mateusz Dąbkowski, lek. med. Piotr Saniewski) przeprowadzający napromienianie stercza wg najnowszych standardów. Endokrynolodzy (np. dr Małgorzata Czetwertyńska, dr Aneta Fiderkiewicz) konsultują zaburzenia hormonalne towarzyszące chorobie oraz prowadzą terapię zastępczą w razie niedoczynności jąder. Jeśli potrzeba, pacjent może także skorzystać z porady kardiologa (badania EKG przed hormonoterapią) czy psychologa/psychiatry (wsparcie w radzeniu sobie z chorobą). Współpraca tych specjalistów w Onkolmed pozwala prowadzić leczenie raka prostaty w sposób holistyczny i aktualny medycznie.

Na zakończenie zachęcamy wszystkich mężczyzn – zwłaszcza powyżej 50. roku życia – do regularnych badań kontrolnych. Jeśli istnieje podejrzenie raka prostaty (objawy ze strony dolnych dróg moczowych, podwyższone PSA, zaburzenia hormonalne), warto umówić wizytę w Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie. W placówce tej dostępne są kompleksowe konsultacje urologiczne, diagnostyka obrazowa (USG), oznaczenia PSA, biopsje prostaty oraz pełen zakres badań krwi (w tym hormonalnych) i EKG. Onkolmed oferuje opiekę doświadczonych lekarzy – urologów, onkologów, radioterapeutów i endokrynologów – którzy wspólnie zaplanują najlepsze leczenie. Zapraszamy do skorzystania z poradni i badań Onkolmed (ul. Nowoursynowska 139L, tel. +48 22 290 23 37) – wczesna diagnostyka i leczenie dają najlepsze rokowania w raku prostaty!

Źródła: Artykuły naukowe i medyczne (m.in. Onkolmed, American Cancer Society, PTU), wytyczne kliniczne oraz materiały edukacyjne (PSA, badania hormonalne).