24 Cze 2025
Choroby metaboliczne towarzyszące nowotworom
Wprowadzenie
Czy wiesz, że choroby metaboliczne, takie jak cukrzyca, otyłość czy zespół metaboliczny, często towarzyszą osobom z rozpoznaniem nowotworu? Wpływ tych schorzeń na ryzyko rozwoju raka, przebieg choroby nowotworowej oraz odpowiedź na leczenie jest przedmiotem intensywnych badań naukowych. W poniższym artykule omówimy kompleksowo, w przystępny sposób, najważniejsze kwestie związane z chorobami metabolicznymi współistniejącymi z nowotworami, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń i zasobów dostępnych w Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie. Każdy temat zostanie dokładnie omówiony i rozbudowany tak, abyś, drogi Czytelniku/Czytelniczko, mógł/mogła zrozumieć, jakie znaczenie mają choroby metaboliczne w onkologii, jakie procedury diagnostyczne i terapeutyczne warto rozważyć oraz w jaki sposób specjaliści z różnych dziedzin współpracują, by optymalizować leczenie i poprawiać jakość życia pacjentów.
1. Definicja i zakres chorób metabolicznych w kontekście onkologicznym
Choroby metaboliczne to grupa schorzeń obejmujących m.in. zaburzenia gospodarki węglowodanowej (cukrzyca typu 2, insulinooporność), lipidowej (dyslipidemie), nadciśnienie tętnicze oraz otyłość, często łączące się w zespół metaboliczny. W onkologii zwraca się uwagę na:
Insulinooporność i cukrzycę typu 2 – charakteryzujące się podwyższonym poziomem glukozy we krwi i/lub zaburzoną odpowiedzią na insulinę;
Otyłość – szczególnie otyłość brzuszną, związaną z przewlekłym stanem zapalnym;
Dyslipidemie – np. podwyższone trójglicerydy, niski poziom HDL.
Zespół metaboliczny definiowany jest przez obecność co najmniej trzech spośród pięciu kryteriów: otyłość brzuszna, podwyższone ciśnienie tętnicze, wysoki poziom glukozy na czczo, hipertriglicerydemia, niski poziom HDL-cholesterolu. Według badań, zaburzenia te są nie tylko czynnikiem ryzyka rozwoju niektórych nowotworów, ale wpływają także na przebieg i rokowanie po rozpoznaniu raka.
2. Epidemiologia współwystępowania chorób metabolicznych i nowotworów
Badania epidemiologiczne wskazują, że globalny wzrost zachorowań na otyłość i cukrzycę równolegle przechodzi w parze ze wzrostem zachorowań na niektóre nowotwory (m.in. rak piersi u kobiet po menopauzie, rak jelita grubego, rak trzustki, rak endometrium).
Otyłość: U osób z BMI ≥30 obserwuje się podwyższone ryzyko m.in. raka piersi (po menopauzie), jelita grubego, trzustki czy wątroby.
Cukrzyca typu 2: Podwyższone stężenie glukozy i insulinooporność sprzyjają proliferacji komórek nowotworowych poprzez mechanizmy metaboliczne i hormonalne. Metaanalizy wskazują, że cukrzyca zwiększa ryzyko wystąpienia raka trzustki o ~55% (RR 1,55; 95% CI 1,42–1,70).
Zespół metaboliczny: Pacjenci z zespołem metabolicznym wykazują wyższe ryzyko raka trzustki, jelita grubego, endometrium, nerek, wątroby i innych narządów.
Ponadto, wśród pacjentów onkologicznych często stwierdza się wyższy odsetek chorób metabolicznych niż w populacji ogólnej. Przykładowo, w badaniach pacjentów z rakiem jelita grubego, współwystępowanie zespołu metabolicznego wiąże się z gorszym rokowaniem i wyższą śmiertelnością całkowitą oraz specyficzną dla raka jelita grubego.
3. Mechanizmy łączące zaburzenia metaboliczne i rozwój oraz przebieg nowotworów
3.1. Przewlekły stan zapalny
Otyłość, zwłaszcza trzewna, oraz insulinooporność generują przewlekły stan niskiego nasilonego zapalenia, z podwyższonym poziomem cytokin prozapalnych (np. TNF-α, IL-6), co sprzyja inicjacji i progresji komórek nowotworowych.
3.2. Zaburzenia sygnalizacji insulinowej i IGF-1
Wysokie stężenia insuliny i zwiększona aktywacja receptorów insulinopodobnego czynnika wzrostu-1 (IGF-1) promują proliferację komórek i hamują apoptozę, co przyczynia się do rozwoju nowotworów.
3.3. Hormonalne zaburzenia – estrogeny, adipokiny
Tkanka tłuszczowa produkuje estrogeny (zwłaszcza u kobiet po menopauzie), adipokiny (np. leptynę, adiponektynę) i cytokiny, które wpływają na mikrośrodowisko nowotworowe. Zwiększone stężenie estrogenów sprzyja np. rozwojowi raka endometrium czy piersi.
3.4. Metaboliczne wsparcie wzrostu guza
Komórki nowotworowe mogą wykorzystywać zmienione warunki metaboliczne pacjenta (np. wyższe poziomy glukozy) do własnego wzrostu. Jednocześnie same modyfikują metabolizm gospodarza (np. poprzez wydzielanie czynników prowadzących do wyniszczenia, czyli kacheksji).
3.5. Wpływ na leczenie onkologiczne
Obecność chorób metabolicznych może ograniczać możliwości leczenia: np. współistniejąca cukrzyca i choroby sercowo-naczyniowe mogą zwiększać ryzyko powikłań chemioterapii czy radioterapii, a otyłość utrudnia dawkowanie leków cytotoksycznych i techniki radioterapii. Z kolei niekontrolowana cukrzyca może pogorszyć gojenie ran po zabiegach chirurgicznych.
4. Szczególne schorzenia metaboliczne w onkologii
4.1. Cukrzyca typu 2
Znaczenie: Cukrzyca typu 2 jest jednym z najczęściej współistniejących schorzeń u pacjentów onkologicznych. Zwiększa ryzyko wystąpienia raka trzustki, wątroby, jelita grubego, piersi i innych.
Diagnostyka: Regularne badania glukozy na czczo, HbA1c; w przypadku podejrzenia złośliwego procesu w trzustce warto monitorować nowe zaburzenia glikemii.
Zarządzanie: Ścisła kontrola glikemii (współpraca endokrynologa i onkologa), modyfikacja terapii hipoglikemizującej w kontekście leczenia onkologicznego; rozważenie metforminy, która w niektórych badaniach wykazuje potencjalne korzyści onkokontrolne (badania kliniczne w toku).
Specjaliści: Endokrynolog, diabetolog, onkolog, dietetyk, fizjoterapeuta.
4.2. Otyłość i zespół metaboliczny
Znaczenie: Otyłość, szczególnie trzewna, zwiększa ryzyko wielu nowotworów (m.in. piersi, endometrium, jelita grubego). Zespół metaboliczny dodatkowo pogarsza rokowanie w już rozpoznanym raku jelita grubego czy endometrium.
Diagnostyka: Pomiary antropometryczne (BMI, obwód talii), badania laboratoryjne (profil lipidowy, glukoza, insulina, HOMA-IR), ocena składu ciała (np. DEXA lub bioimpedancja), pomiar ciśnienia tętniczego.
Zarządzanie: Programy odchudzania prowadzone przez dietetyka oraz fizjoterapeutę, wsparcie psychologiczne; w niektórych przypadkach konsultacja chirurga bariatrycznego (współpraca interdyscyplinarna). Modyfikacja stylu życia jest kluczowa przed, w trakcie i po leczeniu onkologicznym.
Specjaliści: Onkolog, endokrynolog, dietetyk, fizjoterapeuta, psycholog, chirurg (w razie potrzeby).
4.3. Dyslipidemie
Znaczenie: Nieprawidłowy profil lipidowy (wysokie TG, niski HDL) wchodzi w skład zespołu metabolicznego i sprzyja stanowi zapalnemu. Badania nad rolą statyn i leków hipolipemizujących w prewencji nowotworowej są prowadzone, ale dotychczasowe wyniki są mieszane; jednak kontrola lipidów jest ważna z punktu widzenia ogólnego rokowania pacjenta onkologicznego.
Diagnostyka: Profil lipidowy, ocena ryzyka sercowo-naczyniowego.
Zarządzanie: Leki hipolipemizujące (statyny, ezetymib), dieta, aktywność fizyczna.
Specjaliści: Kardiolog, internista, endokrynolog, onkolog.
4.4. Inne zaburzenia metaboliczne
Insulinooporność: Przyczynia się do hiperglikemii i zwiększonego ryzyka rozwoju niektórych nowotworów.
Zaburzenia hormonalne: Nadmierne wydzielanie hormonów przez guzy (paraneoplastyczne zespoły metaboliczne), np. zespół Cushinga indukowany przez nowotwory. Wymaga współpracy onkologa i endokrynologa.
Kacheksja nowotworowa: Złożony stan metaboliczny, charakteryzujący się utratą masy mięśniowej i tłuszczowej, prowadzący do pogorszenia sprawności i rokowania. Diagnoza i leczenie wymagają interdyscyplinarnego podejścia: onkolog, dietetyk kliniczny, fizjoterapeuta, psycholog, paliatywista.
5. Diagnostyka chorób metabolicznych w Onkolmed Lecznica Onkologiczna
W Onkolmed w Warszawie oferujemy kompleksową diagnostykę współistniejących zaburzeń metabolicznych u pacjentów onkologicznych.
Wywiad i konsultacja lekarska:
Onkolog wraz z endokrynologiem i internistą zbiera wywiad dotyczący przebytych chorób metabolicznych (np. historia cukrzycy, nadciśnienia, otyłości), stosowanych leków, stylu życia oraz rodzinnej historii chorób metabolicznych i nowotworowych.
Badania laboratoryjne:
Glukoza na czczo, HbA1c, insulinę, wskaźniki HOMA-IR; pełny profil lipidowy (TC, LDL, HDL, TG); funkcję wątroby i nerek; markery stanu zapalnego (CRP, IL-6 w razie potrzeby).
W razie podejrzenia paraneoplastycznego zespołu endokrynologicznego: badania hormonalne (kortyzol, ACTH, hormony tarczycy).
Badania antropometryczne i obrazowe:
Pomiar BMI, obwodu talii i bioder.
Ocena składu ciała (bioimpedancja lub DEXA) w celu wykrycia kacheksji lub nadmiernej tkanki tłuszczowej.
Obrazowanie narządów metabolicznych (USG jamy brzusznej, badania dopplerowskie, w razie wskazań tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny, PET/CT).
Konsultacje specjalistyczne:
Endokrynolog: Optymalizacja leczenia cukrzycy, zaburzeń tarczycy, zespołów paraneoplastycznych.
Dietetyk kliniczny: Opracowanie spersonalizowanego planu żywieniowego uwzględniającego leczenie onkologiczne, potrzeby kaloryczne i metaboliczne.
Fizjoterapeuta/Rehabilitant: Programy aktywności fizycznej dostosowane do stanu sprawności i leczenia.
Kardiolog (we współpracy z internistą): Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u pacjentów z dyslipidemią i nadciśnieniem.
Psycholog/Psychiatra: Wspieranie pacjenta w adaptacji do choroby oraz modyfikacji stylu życia.
Chirurg: Konsultacja w razie potrzeby zabiegów (np. biopsji, operacji onkologicznych czy ewentualnej chirurgii metabolicznej/bariatrycznej, jeśli wskazana).
Badania dodatkowe i konsultacje w ośrodkach współpracujących:
W razie potrzeby: konsultacje z radiologiem interwencyjnym, neurologiem (np. w neuropatiach cukrzycowych), nefrologiem (przy zaburzeniach nerek wynikających z cukrzycy lub leczenia onkologicznego).
Ocena ryzyka powikłań chemioterapii i radioterapii:
Na podstawie stanu metabolicznego planuje się optymalizację leczenia onkologicznego, uwzględniając potrzeby intensywnej kontroli glikemii, stanu odżywienia czy leki wspomagające ochronę narządów.
6. Metody terapeutyczne i zarządzanie schorzeniami metabolicznymi w onkologii
6.1. Optymalizacja leczenia cukrzycy u pacjenta onkologicznego
Farmakoterapia:
Metformina: Badania sugerują korzystny wpływ metforminy na rokowanie w niektórych nowotworach (np. rak piersi, rak jelita grubego) poprzez mechanizmy metaboliczne i przeciwnowotworowe; włączana zgodnie z zaleceniami endokrynologa i onkologa, biorąc pod uwagę stan nerek i ryzyko kwasicy mleczanowej.
Inhibitory SGLT2, inhibitory DPP-4, agonisty GLP-1: Współpraca endokrynologa z onkologiem przy dostosowaniu terapii, monitorowanie ryzyka odwodnienia czy efektów ubocznych.
Insulina: Konieczna w niektórych przypadkach – np. ciężkie zaburzenia glikemii w trakcie leczenia steroidami. Wymaga ścisłego monitorowania glikemii, edukacji pacjenta i wsparcia zespołu diabetologicznego.
Monitorowanie: Regularne pomiary glikemii, HbA1c co 3–6 miesięcy, dostosowanie terapii w trakcie leczenia onkologicznego (chemioterapia, kortykosteroidy).
Edukacja: Pacjent powinien znać zasady postępowania w hipoglikemii i hiperglikemii, modyfikować dietę w zależności od apetytu i efektów ubocznych leczenia onkologicznego (nudności, wymioty).
6.2. Zarządzanie otyłością i zespołem metabolicznym
Dieta:
Indywidualny plan żywieniowy opracowany przez dietetyka klinicznego: uwzględnia przyjmowane leki, stan odżywienia, preferencje pacjenta, skutki uboczne terapii (np. zmiana łaknienia).
Kontrola kaloryczności i proporcji makroskładników, wspomaganie odporności, ochrona masy mięśniowej (wartość białka w diecie).
Aktywność fizyczna:
Programy rehabilitacji i ćwiczeń dostosowanych do kondycji: poprawiają wydolność, wspierają utrzymanie masy mięśniowej, redukcję tkanki tłuszczowej, zmniejszają zmęczenie onkologiczne.
Leczenie farmakologiczne:
Jeśli wskazane i bez przeciwwskazań, leki wpływające na masę ciała (np. agonisty GLP-1) mogą być rozważone w porozumieniu z endokrynologiem.
Chirurgia bariatryczna:
W ściśle wybranych, bardzo otyłych pacjentów, gdy korzyści przewyższają ryzyko i nie koliduje z leczeniem onkologicznym. Wymaga dokładnej oceny.
6.3. Leczenie dyslipidemii i nadciśnienia
Farmakoterapia: Statyny, leki hipotensyjne – dobierane indywidualnie, monitorowane pod kątem potencjalnych interakcji z lekami onkologicznymi.
Modyfikacja stylu życia: Dieta, aktywność fizyczna, redukcja masy ciała.
6.4. Leczenie kacheksji nowotworowej
Wczesne wykrycie: Regularna ocena masy ciała i składu ciała.
Interdyscyplinarne podejście:
Onkolog: optymalizacja leczenia przeciwnowotworowego.
Dietetyk kliniczny: interwencje żywieniowe wysokokaloryczne i wysokobiałkowe, suplementacja (np. EPA/DHA w niektórych przypadkach).
Fizjoterapeuta: ćwiczenia oporowe, poprawiające masę mięśniową.
Farmakologiczne wspomaganie apetytu (np. megestrol) – ostrożnie i indywidualnie.
Psycholog wsparcie motywacyjne.
W razie potrzeby: paliatywne podejście skoordynowane z opieką paliatywną.
6.5. Integracja terapii metabolicznej z leczeniem onkologicznym
Regularne spotkania zespołu multidyscyplinarnego (onkolog, endokrynolog, dietetyk, fizjoterapeuta, psycholog, kardiolog, itp.) w celu koordynacji działań.
Dostosowanie dawek leków onkologicznych do parametrów metabolicznych.
Monitorowanie interakcji leków hipoglikemizujących lub hipolipemizujących z lekami przeciwnowotworowymi.
Udział w badaniach klinicznych: Onkolmed współpracuje z ośrodkami badawczymi, umożliwiając pacjentom dostęp do innowacyjnych terapii uwzględniających aspekty metaboliczne (np. badania nad wpływem metforminy lub inhibitorów szlaku IGF-1 na wyniki leczenia raka).
7. Przykładowe badania kliniczne i najnowsze rekomendacje
Metaanalizy wpływu zespołu metabolicznego na rokowanie w raku endometrium: Pacjentki z MetS wykazują gorsze przeżycie całkowite i wolne od progresji (HR ~1,3–1,6).
Badania nad rolą metforminy: Wstępne dowody sugerują, że metformina może zmniejszać ryzyko nawrotu raka piersi czy jelita grubego, jednak rekomendacje kliniczne wciąż wyczekują wyników dużych randomizowanych badań.
Programy prehabilitacji i rehabilitacji onkologicznej: Coraz więcej dowodów wskazuje na korzyści wczesnej interwencji dietetyczno-ruchowej u pacjentów onkologicznych z zaburzeniami metabolicznymi.
Nowe leki endokrynologiczne: Agoniści GLP-1 i inne leki przeciwcukrzycowe są badane pod kątem wpływu na wyniki onkologiczne; konieczna ścisła współpraca z endokrynologią.
Personalizacja leczenia: Uwzględnianie biomarkerów metabolicznych (np. poziomu insuliny, adipokiny) w prognozowaniu i doborze terapii onkologicznej.
8. Znaczenie podejścia interdyscyplinarnego
Optymalna opieka nad pacjentem onkologicznym ze schorzeniami metabolicznymi wymaga współpracy:
Onkologa (koordynacja leczenia przeciwnowotworowego),
Endokrynologa/Diabetologa (kontrola glikemii, hormony),
Dietetyka klinicznego (indywidualny plan żywieniowy),
Fizjoterapeuty/Rehabilitanta (aktywność dostosowana do stanu chorego),
Kardiologa/Internisty (monitorowanie ryzyka sercowo-naczyniowego),
Psychologa/Psychoterapeuty (wsparcie psychiczne),
Paliatywisty (w zaawansowanych stadiach choroby),
Chirurga (w razie konieczności interwencji).
W Onkolmed takie zespoły regularnie spotykają się, omawiając przypadki pacjentów w komitecie wielospecjalistycznym, co pozwala na spersonalizowane decyzje terapeutyczne.
9. Zaproszenie na konsultację i badania w Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie
Jeśli jesteś pacjentem onkologicznym lub troszczysz się o swoje zdrowie metaboliczne, zapraszamy na konsultacje i badania diagnostyczne w Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie.
Oferujemy kompleksowe ocenianie czynników metabolicznych przed, w trakcie i po leczeniu onkologicznym.
Nasi specjaliści: onkolodzy, endokrynolodzy, dietetycy kliniczni, fizjoterapeuci, kardiolodzy, psycholodzy i inni współpracują, by stworzyć spersonalizowany plan diagnostyczno-terapeutyczny.
Przeprowadzamy badania laboratoryjne (glukoza, HbA1c, lipidogram, markery zapalne), obrazowe (USG, DEXA, badania dopplerowskie, w razie wskazań CT/MR/PET), oceniamy skład ciała, sprawność fizyczną i potrzeby żywieniowe.
Wspieramy pacjentów w modyfikacji stylu życia, kontroli masy ciała, leczeniu zaburzeń metabolicznych, co może korzystnie wpływać na rokowanie i jakość życia.
Zapewniamy dostęp do badań klinicznych i najnowszych terapii wspomagających leczenie onkologiczne w kontekście metabolicznym.
Aby umówić się na konsultację lub uzyskać więcej informacji, skontaktuj się z Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie:
10. Podsumowanie i perspektywiczne spojrzenie
Choroby metaboliczne towarzyszące nowotworom odgrywają kluczową rolę zarówno w ryzyku zachorowania, jak i w przebiegu, rokowaniu oraz leczeniu raka. Przewlekły stan zapalny, zaburzenia sygnalizacji insulinowej, hormonalne i metaboliczne zmiany sprzyjają inicjacji i progresji nowotworów, a jednocześnie współistniejące zaburzenia utrudniają leczenie i pogarszają jakość życia pacjenta. Najnowsze badania wskazują na znaczenie wczesnej diagnostyki i leczenia chorób metabolicznych w populacji onkologicznej, a także na potrzebę interdyscyplinarnego podejścia, łączącego onkologię, endokrynologię, dietetykę, rehabilitację i psychologię. W Onkolmed Lecznica Onkologiczna w Warszawie stawiamy na wszechstronną opiekę, korzystając z najnowszych wytycznych i wyników badań klinicznych. Zapraszamy Cię do skorzystania z naszych konsultacji i badań, by wspólnie zadbać o Twoje zdrowie w pełnym wymiarze – zarówno przeciwnowotworowo, jak i metabolicznie.
11. Źródła i bibliografia
New Horizons: Epidemiology of Obesity, Diabetes Mellitus, and Cancer Prognosis. Oxford University Press, 2023.
Lu B., Qian J.-M., Li J.-N. The metabolic syndrome and its components as prognostic factors in colorectal cancer: A meta‐analysis and systematic review. Journal of Gastroenterology and Hepatology, 38:187–196, 2023.
Correlation between pancreatic cancer and metabolic syndrome: A systematic review and meta-analysis. Frontiers in Endocrinology, 2023.
Deng, Chen, Wu, Tang, Yi. The relationship between metabolic syndrome and survival of patients with endometrial cancer: a meta-analysis. 2024.
Association between insulin resistance, metabolic syndrome and its components and lung cancer: a systematic review and meta-analysis. Diabetology & Metabolic Syndrome, 2024.
Winn et al. Metabolic dysfunction and obesity‐related cancer: Results from NHANES. Cancer Medicine, 2023.
Health.com: Worsening metabolic syndrome can impact cancer risk (np. przewlekły stan zapalny i ryzyko raka)
Aktualne wytyczne towarzystw onkologicznych i endokrynologicznych (np. ESMO, ASCO, ADA) – dostęp poprzez bazy PubMed/EMBASE/Guideline repositories
